Blogberichten 2015 - 2018

De Wet op de ondernemingsraden zal daarvoor worden gewijzigd:

A In artikel 23, ...de ontwikkeling van de beloningsverhoudingen ten opzichte van het voorgaande jaar per verschillende groep van de in de onderneming werkzame personen.

De OR heeft dus een ruime mogelijkheid om van verschillende groepen, inclusief die van de topbestuurder, de honorering te bespreken. Als jarenlange adviseur van ondernemingsraden ben ik benieuwd op welke manier ondernemingsraden zullen omgaan met deze uitbreiding van bevoegdheden. Gaan OR-en hun invloed uitoefenen op het te voeren beleid binnen hun onderneming? Een analyse van het beleid op grond van de gegevens van de afgelopen jaren zou mij als adviseur heel nuttig lijken. Zo’n analyse geeft een beeld van de trend en door middel van het doortrekken van de lijn kan je zien waar het over een aantal jaren naartoe gaat.

Invloed uitoefenen betekent het beïnvloeden van de uitgangspunten die gehanteerd worden in het huidige beleid. Vragen stellen vergroot deze invloed.

Vroeger woonden we aan een plein waar veel kinderen met elkaar speelden. Er waren natuurlijk ruzies en vechtpartijen en er was vooral verveling. Er waren altijd kinderen die één van de gangmakers kwamen vragen om ook buiten te komen spelen. Die kwam dan en bepaalde het spel wat men ging doen. Een idee om wat te gaan doen kwam vrijwel altijd van een van de gangmakers.

Dat vergelijk ik nu met de wereld van de klagers. Het zijn mensen die niet weten wat men met de welvaart aan moet. En net als bij de jeugd moet er een gangmaker zijn. Helaas zijn dit in veel welvarende landen juist de gangmakers die ook houden van rotzooi trappen. Iedereen kent die mensen zoals Trump en Wilders. In alle welvarende landen zijn wel partijen die het klagen over de overheid als basis hebben. Ze bereiken geen ander resultaat dan een slechte sfeer en ontevredenheid.

In de Herzberglezing van Sigrid Kaag wijst de Minister voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking op een ander verschijnsel. Zij legt verband met de afwezigheid van positieve reacties. In tegenstelling tot de bovengenoemde klagers zijn er geen duidelijk hoorbare opvattingen over de huidige welvaart en democratie. Er is daardoor geen evenwicht maar de klagers overheersen en bepalen de stemming.

In de tijd van de pas overleden Wim Kok als vakbondsleider en premier was er een duidelijke lijn te ontdekken in het beleid van de overheid. Hij was een duidelijke voortrekker en gangmaker. Wim Kok was ook de persoon om iedereen en alles te betrekken bij het beleid. Hij was beroemd om het werken met het poldermodel. In Amerika en de meer autoritair geleide landen is dat vrijwel afwezig.

Het belangrijkste probleem is de opwarming van de aarde. Of we nu de vervuiling gaan bestrijden of de dijken gaan verhogen, in beide gevallen wordt de toekomst kostbaar. Het gaat veel geld kosten en we krijgen er geen welvaart voor terug. Wel meer veiligheid en gezondheid.

De Amerikaanse Harvard-psycholoog Steven Pinker schreef het boek: ‘Verlichting nu’. In sommige dingen overdrijft hij, maar hij laat zien hoe goed het met de wereld gaat. Behalve dan met het klimaat. Er is een enorme vooruitgang op het gebied van gezondheid, geluk, levensduur en van corruptie en diefstal. De laatste veertig jaar knalt het exponentieel omhoog. Vrijwel overal in de wereld. Geen reden tot klagen dus.

Met elektriciteit kan waterstof gemaakt worden en dat kan goed vervoerd worden en geeft geen vervuiling. Met enige aanpassing kan het gasnet gebruikt worden voor transport. In de industrie wordt waterstof al veel gebruikt en voor de transportsector is het ook goed bruikbaar. Er moeten wel extra voorzieningen komen zoals tankstations en apparatuur voor verbranding en omzetting. Technisch kan dit allemaal.

Shell gaat al tankstations bouwen en er zijn al vrachtauto’s en bedrijfsauto’s die op waterstof rijden. Daarvoor moet de waterstof omgezet worden in elektriciteit met een brandstofcel. Waterstof kan ook direct als brandstof voor de motor gebruikt worden. Het afvalproduct is water. Er wordt nog van alles onderzocht maar de vooruitzichten zijn zodanig dat een overgang naar waterstof als energiedrager er aan komt.

Er is veel literatuur en voorlichtingsmateriaal beschikbaar. En toch moet je dat niet zoeken in de media. Zowel de dagbladen als de TV doen er weinig mee en het grote publiek heeft de klok horen luiden…………. Terwijl dat moet zorgen voor de grote omzetting. Want het eerste probleem is nu een kip en ei probleem.

De omvang van de toepassingen moet groeien maar dat gebeurt alleen als de kosten laag zijn. En de kosten gaan pas omlaag als er er voldoende omzet is. Hier moet dus de overheid een rol in spelen met subsidies en stimuleringsmaatregelen. De politiek moet dus een keus maken. En dat is lastig. Er wordt nu een probleem bij gemaakt door de suggereren dat de kosten voor de omschakeling bij de minst draagkrachtigen komen te liggen.

In de regering is het CDA met de VVD bang dat ons land in Europa voor de troepen uit loopt met het klimaatbeleid. Terwijl we ver achter de troepen aan sukkelen. Zo komen we er dus niet uit. Bij een verandering moet iemand het voortouw nemen. Neemt niemand dat voortouw dan is het ook een gemiste kans. Ondernemingen hebben veel geld en ook belang bij het innoveren en investeren in de toekomst.

Het gaat dan niet alleen om het belang van de onderneming of om ons mooie land, maar om de toekomst en vooral om die van onze kinderen en kleinkinderen.

De vraag is echter of de overheid dat zo moet doen en waarom dat gedaan wordt. Met name de VVD maar ook het CDA, staan als politieke partijen voor de ondernemingsvrijheid, en zien het stellen van regels of wetgeving niet als bevordering van vrijheid. En directeuren zijn redelijke mensen en van goede wil, dus zullen afspraken ook het gewenste effect hebben. Nu blijkt telkens weer dat het niet zo is.

Zo is onlangs een klimaatakkoord gesloten, waar veel ruchtbaarheid aan gegeven is, en nu blijkt dat de doelstelling bij lange na niet gehaald zal worden terwijl Nederland al ver achterliep bij alle andere landen van Europa. Datzelfde gebeurt met de werkgelegenheid en het beleid van de banken. De accountants gaan een eed afleggen zoals de bankiers ook gedaan hebben en daarmee is weer een nieuwe vorm gevonden voor de zelfregulering.

Maar het gaat echt niet werken. Een directeur is van goede wil maar moet allerlei andere partijen ook te vriend houden. En die partijen hebben betere ijzers in het vuur. Denk even aan aandeelhouders of banken, dan gaat het om geld. Of aan de vakbonden die eisen stellen aan de kwaliteit van de arbeid. De keuringsdiensten voor de kwaliteit en de leveranciers. Kortom welke ijzers heeft de overheid eigenlijk daarbij het vuur? Het is infantiel om te denken dat akkoorden en afspraken in het krachtenspel van de onderneming afdoende zijn.

Wil de overheid op welk terrein dan ook wat voor elkaar krijgen in ondernemingen dan is regelgeving met sancties een voorwaarde. Mijn kinderen waren echt wel van goede wil maar uit eigen belang wilden ze toch regelmatig onder de afspraken uit komen. Dan waren er sancties en die werkten. Het is betreurenswaardig dat wij een overheid hebben die geen kans ziet om eigen doelstellingen die in het belang van de bevolking zijn gerealiseerd te krijgen. De milieubeweging moet er voor naar de rechter.

Ook op het gebied van het milieu moet de overheid zich houden aan de verplichtingen die er zijn binnen de EU. Want afspraken zijn maar afspraken. De bankiers en verzekeraars moeten een eed afleggen, en wat te doen als blijkt dat een afgelegde eed toch niet zo strikt genomen wordt als bedoeld? Zelfregulering is een fictie waar alleen degenen die belang hebben om af te wijken van de afspraken in geloven.

U werd generaal overste in een tijd van verandering. Vaticanum II was net achter de rug. Wat betekent het dan aan het hoofd van een internationale interculturele kloosterorde te staan?

“Verandering is een constante in het leven”, lacht pater Thuis, “geen dag is toch hetzelfde? Grote veranderingen dwingen mensen echter om te onderzoeken in welke mate de ontwikkelingen van invloed zijn op de eigen situatie. Voor de Orde van broeders en zusters van Onze Lieve Vrouw van de Berg Karmel, zoals onze orde formeel heet, betekende dit een proces van onderzoek, evaluatie en waar nodig aanpassing van de richtlijnen en handvatten voor de Karmelitaanse vorming en leefwijze. Een grote uitdaging, omdat je hier niet over je eigen leven spreekt, maar over een collectief, dat een eeuwenlange doorleefde traditie kent én bovendien multicultureel van samenstelling is.”

Hoe zorg je er dan voor dat mensen harmonieus en duurzaam met elkaar verbonden blijven?

“In het geval van onze orde bestaat er natuurlijk al een kader: het charisma en de spiritualiteit van de Karmel, die als basis dienen. Het is net als met het inrichten van een huis: mensen hebben zo hun individuele wensen en behoeften, dus er moeten gewogen keuzes gemaakt worden binnen de context van de Karmel. Mensen verbinden vraagt om ontmoeten, in gesprek gaan, luisteren en relativeren. Vooral luisteren. Dan heeft een duurzame relatie kans van bestaan. Kloosterlingen kiezen elkaar niet uit, maar worden ‘geroepen’ om in een bepaalde gemeenschap te leven en werken. Dat vraagt om zuster- en broederschap, om een gunnende houding en de bereidheid elkaar te accepteren en waarderen. Dat vraagt ook om welwillendheid van elkaar te leren. Het oude kloosterleven bood weinig ruimte voor individuele beleving. De nadruk lag op de uniformiteit, daar waren de regels ook op toegespitst. Door Vaticanum II ontstond er meer vrijheid. Het is de kunst daar goed mee om te gaan en de balans tussen gemeenschap en individu te waarborgen. Gelukkig werd ik bij mijn werk bemoedigd en ondersteund door anderen. Over het algemeen waren de Karmelieten bereid met de nieuwe tijd mee te bewegen. De orde weet zich gedurende haar hele bestaan geconfronteerd met grote veranderingen en heeft daar met flexibiliteit en vooruitstrevendheid in weten mee te bewegen.”

Kunt u een paar voorbeelden van die vooruitstrevendheid geven?

“De Karmel is contemplatief, dus beschouwend, maar ook actief betrokken bij de samenleving middels pastorale zorg, onderwijs en missionair werk. Studie van en vorming in spiritualiteit werd een hoofdtaak. Sinds de jaren ’80 van de vorige eeuw kunnen in Nederland vrouwen bij onze eerste orde intreden, waardoor gemengde kloostergemeenschappen zijn ontstaan. Leken kregen de mogelijkheid om zich persoonlijk aan de Karmelorde te verbinden en in 1995 werd de Karmelbeweging opgericht, een zelfstandige, kerkelijk erkende lekenorganisatie.”

Wat zijn de grote uitdagingen voor de Karmel in de 21ste eeuw?

“Zoals veel religieuze ordes, krijgt ook de Karmel met vergrijzing te maken. Tegelijkertijd groeit de groep leken die zich in groepsverband of persoonlijk aan onze orde verbindt en het charisma en de spiritualiteit uitdraagt. Dat is hoopgevend. De tijd is nog nooit zo ‘God vergeten’ geweest. God is door veel mensen naar het rijk der fabelen verwezen. Een apert verkeerde gedachte, want het is God, de vonk van Levende Liefde, die ons laat uitgroeien tot waarachtige mensen, in het spoor van Jezus van Nazareth. Mensen worden gedreven door twijfel, hoop of vertrouwen en blijven zoeken naar God, omdat veel situaties in een mensenleven duidelijk maken hoe kwetsbaar en onmachtig ze zijn. De nadruk ligt te veel op de wereldse werkelijkheid en dat heeft in sterke mate de zin voor God en het transcendente verduisterd. Niet voor niets is er een groeiende aandacht voor en nieuwsgierigheid naar het kloosterleven. Veel mensen hebben last van een secularisatie-kater: Is dit nu waar het om gaat? Materialisme, overconsumptie, individualisme, het maakt niet lang(er) gelukkig.”

Hoe zou u geluk omschrijven? En wat draagt dan wel bij aan het geluk van mensen?

“Het besef geliefd te zijn, er te mogen zijn en er niet alleen voor te staan draagt bij aan geluk. Mensen hebben verbinding en geborgenheid nodig om zich te ontwikkelen tot betrokken en toegewijde leden van de samenleving. En het is God die wezenlijke cohesie en geborgenheid biedt door zijn onmetelijke en alles en allen omarmende liefde. Via mensen is hij onder mensen. De vele mystieke Godservaringen, vroeger en nu, getuigen daarvan. God maakt deel uit van wie we zijn, van ons wezen. God werkt met en in mensen. Het is een fascinerend mysterie, te groot om te kunnen bevatten, maar de mens is doortrokken van heimwee en verlangen naar God. Thomas van Aquino noemt dat het ‘desiderium naturale videndi deum’, het natuurlijk verlangen van de mens om God te zien.”

Zolang God een mysterie is, blijft dan ook niet alle ellende in de wereld bestaan?

“De Amerikaanse theologe Elisabeth Johnson schrijft in haar boek Quest for the living God (2011) het volgende: ‘Mystery is not merely a way of saying that reason has nog yet completed its victory. It is the goal where reason arrives when it attains its perfection by becoming love.’ Daar gaat het om, de liefde. Wanneer er liefde tussen mensen ontstaat – en dan heb ik het over een zichzelf overstijgende, gunnende liefde – dan ontstaat er verbinding. Dan gebeurt er iets wonderlijks: men kan elkaar zien en aanvaarden als uniek, door God geschapen en geliefd mens. Dan wordt men zich werkelijk bewust van zichzelf en de naaste. Dat is geen mirakel, maar een levende realiteit. Daar waar liefde aan het werk is, is God aanwezig en krijgt het kwaad geen kans. Het leven is sterker dan de leer, het brengt uitdaging na uitdaging op ons pad.”

Dat is een mooie theorie, maar de praktijk is weerbarstig.

“Dat klopt en daarom wordt samenzijn en samenleven in de kloosters gepraktiseerd: elkaar verdragen en stimuleren, je beste zelf verwezenlijken en dat ook de naaste gunnen, omdat dat de gemeenschap ten goede komt. Je zou het een tegenreactie op de huidige cultuur van de zelfgenoegzaamheid kunnen noemen, op een geloof dat alles maakbaar is. Onze maatschappij, getekend als ze is door techniek en consumptie en de heersende ‘doe-het-zelf’-mentaliteit, kent een sfeer die contemplatie niet ten goede komt. De vooruitgang op materieel gebied, de welvaart en het geluk dat we hier op aarde reeds bereikt hebben, kunnen de indruk wekken dat ons menselijk bestaan de vorm heeft van een cirkel, die binnen deze wereld dient te blijven. God doet er niet zoveel meer toe. In de traditie van de Karmel is men altijd bezig geweest met het geloof dat God aanwezig is en deel wil uitmaken van ons leven. Dat is onze meest centrale waarde. Daaromheen beweegt zich onze spiritualiteit. Wij vinden het belangrijk dat mensen gevoel blijven houden voor de wonderlijke werking van God. En juist oorlog en onrechtvaardigheid laat zien dat wij mensen onszelf niet genoeg zijn. Wij geloven, dat er een God is, die aanwezig wil zijn bij ons mensen. Vanaf het allereerste begin heeft die God ons ervan bewust gemaakt dat we kwetsbare mensen zijn; maar in Zijn ogen hebben we ook een onvoorwaardelijke waardigheid. En samen met God, zijn en blijven wij verantwoordelijk voor het behoud van de schepping.”

Wat betekent of kan de Karmel betekenen voor de vele vluchtelingen?

“Ik zal me verre houden van hoogdravende bespiegelingen over ons ‘staan voor Gods Gelaat’ en hoe dat ons allen ‘onteigent’ als eigenaars en bezitters van de aarde. Dit motiveert ons echter wel heel concreet om, waar we kunnen, tegemoet te komen aan wie tot ons komt. Ik heb deel genomen aan een middag georganiseerd door de Centrale Opvang Asielzoekers (COA) over wat religieuzen wel en niet moeten doen als het gaat over het opnemen van vluchtelingen. Als we geen ruimte beschikbaar hebben, wat dan de mogelijkheden zijn om dan in overleg met de COA bestaande opvangcentra te steunen. Een tijd lang lag een spreekkamer vol met door parochianen verzamelde babyspullen voor jonge vluchtelingengezinnen met verblijfstatus, die in Boxmeer kwamen wonen. Een aantal leden van onze kloostergemeenschap heeft (pastoraal) contact met deze mensen. In onze Karmelparochie bestaat ook al eeuwen een Caritasfonds, dat direct en indirect tegemoet komt aan de individuele noden van vluchtelingen.”

Hoe om te gaan met een wereld die steeds dreigender wordt? Na Parijs, Brussel. Het komt steeds dichterbij allemaal. Mensen worden angstig.

“Een lastige, complexe vraag. Als Karmel zijn wij een kleine David, die, ook al zou die nog zo dapper zijn, het menselijkerwijze gesproken onmogelijk kan opnemen tegen de gevaarlijke en onredelijke Goliath die IS heet. Voorlopig moet we aanleunen tegen de gewapende machten die ons beschermen, maar de lange grijparmen van IS bedreigen ons overal en kunnen zomaar toeslaan. Intussen kan de Karmel zich in stilte biddend toevertrouwen aan de Levende, die Gerechtigheid is, en die alleen in staat is de harten van leiders, machtsbelust en vol geweld, te ontdooien. Het omineuze om te buigen naar een cultuur van liefde, waardoor dialoog en bouwen aan gerechtigheid en vrede mogelijk worden op den duur! Als Karmel kunnen we mensen, die in angst leven, nabij zijn en helpen het vertrouwen in het Goede niet te verliezen.”

Dus is het noodzakelijk dat de mens en God samen (blijven) optrekken?

“Jazeker! Dat is een enorme uitdaging in deze moderne tijd. Het is belangrijk dat wij als Karmel mensen getuigen laten zijn van onze Godgeraaktheid, van de betekenis van God in ons leven. De relatie met God krijgt vorm in gebed, in zuster- en broederschap en in betrokkenheid op de samenleving. De Karmel is een contemplatieve orde, gericht op God en mensen. Het is belangrijk te luisteren naar de vragen van mensen. Te helpen waar dat nodig is. Begaan zijn met de minsten onder ons, is een hele sterke impuls, die mensen in beweging zet. Christus heeft dat voorgeleefd. Het is een uitdaging die leefwijze in deze tijd handen en voeten te geven. Zoek het goede in mensen en kom in actie wanneer je onrechtvaardigheid opmerkt. Realiseer je hoe kwetsbaar, maar tegelijkertijd ook hoe krachtig je als mens bent, omdat God van je houdt en met je is. En vanuit een warm, betrokken hart kunnen mensen mooie dingen realiseren.”

Marianne van Waterschoot is verslaggever en columnist van Nieuwwij.nl.

Franz en Broers komen aan het woord in de mei-special van Volzin die de titel ‘Kloostergeheimen’ draagt. “Wij zij niet heilig”, bevestigt dominicanes zuster Sara Böhmer in deze special. Maar ook: “Ik voel me in het klooster ontzettend vrij: vrij van geest, vrij in mijn relatie met God en vrij van verengde opvattingen in maatschappij kerk.” Die vrijheid werkt kennelijk aanstekelijk, want intussen hebben ook protestanten volop de weg naar het klooster gevonden. “Er ritselt iets op het gebied van het monastieke”, meldt predikant Jos Douma. “Mijn droom is dat we de rust en eenvoud terugvinden in de kerk.” Belangstellenden voor deze kloosterspecial van Volzin kunnen hier het nummer los bestellen.

Allereerst volgt het hedendaagse levensbeschouwelijk liberalisme in feite een zeer beperkte economische logica. Al zijn waarden draaien om de economische kracht die ontstaat uit vrijheid tot particuliere eigendom. Juist de economische logica met zijn behoefte aan energie, productie en consumptie, en zijn in economisch opzicht halfslachtige medewerking aan de na-oorlogse dekolonisatie, ligt echter ten grondslag aan de ontwrichting van de Arabische wereld waar het al sedert de Eerste Wereldoorlog, maar nog sterker sedert de Tweede Wereldoorlog, slachtofferschap gegenereerd heeft – en reacties daarop. De westerse verslaving aan olie heeft een emancipatie van deze slachtoffers mogelijk gemaakt.

Ten tweede: het no harm-beginsel zet een premie op slachtofferschap: om iets gedaan te krijgen van anderen moet men zich in de open liberale samenleving als slachtoffer presenteren. Door dit culturele effect van het no harm-beginsel zet de liberale publieke cultuur mensen niet in hun kracht, en dit terwijl het liberalisme juist autonomie, zelfverwerkelijking, zelfontplooiing en zelfredzaamheid preekt, die allemaal vrijheid, verantwoordelijkheid en vooral kracht veronderstellen. Dat is niet alleen een contradictie, het slachtofferschap zelf moet vervangen worden door het ‘overleverschap’ (survivor), aldus reeds de Amerikaanse psychiater Robert Jay Lifton. Hij is een van de grondleggers van trauma-theorieën die de nadruk leggen op het vermogen van slachtoffers om te overleven en verantwoordelijkheid voor de toekomst te nemen.

Het derde culturele effect van het no harm-beginsel is dat onze cultuur ons allemaal bij voortduring opzadelt met het dilemma van de ‘guilty bystander‘: we zijn hypersensitief geworden voor het zien van slachtofferschap van anderen. We zijn ten prooi gevallen aan een door media gestuurde pastoralisering van alle leed in de wereld: het beginsel doet niet alleen een beroep op onze ‘compassie’ – op zachte humaniteit in confrontatie met de hardheid van het economisme –, maar ook op onze wens vanuit onze goede bedoelingen iets te doen. Maar doordat er zich steeds nieuwe aanslagen en rampen voordoen, verliezen de gepastoraliseerde compassie en actiebereidheid hun focus: ze vervluchtigen door hun oneindige meerzijdigheid en hun tijdelijkheid. Dit versterkt de ervaring van machteloosheid bij omstanders. Als antwoord hierop ontwikkelen we rituelen waarin niets meer benoemd wordt (stille tocht, bloemenzee) en dus het gesprek over de betekenis van een gebeurtenis verstomt en het publieke zoeken naar waarheid en juist handelen stokt. Het debat zou moeten gaan over het zoeken van interpretatie-vereisten en argumentatie hierover. In plaats daarvan zien we vooral emotie-tv. Rouw is logisch en goed, maar vervangt het zoeken naar waarheid en juist handelen niet. Daarom moet er niet alleen worden gezwegen, maar juist gesproken.

Het vierde culturele effect van de werking van het no harm-beginsel in onze cultuur is dat de cultuur van slachtofferschap onze weerbaarheid verzwakt. Dit wordt vooral helder rond militaire kwesties. Als we een genocide op TV zien of de wreedheden van IS, willen we die stoppen. Maar als we militair ingrijpen maken we slachtoffers – daar ontstaat dus solidariteit mee die de militaire actiebereidheid verzwakt: we raken verstrikt in een verlammende meerzijdige loyaliteit. En komen ook nog eens te veel gesneuvelde militairen terug uit een conflictgebied. Dan bereikt ons incasseringsvermogen, het vermogen slachtoffers te zien, zijn grens: er ontstaat een roep om uit het betreffende conflict te stappen. Zo verzwakt de sensitiviteit voor slachtofferschap onze weerbaarheid. Die weerbaarheid is afhankelijk van ons anticiperend vermogen, van een vooruitziende blik, van prudentie. Een politieke deugd die we in gelijktijdige confrontatie met zowel Poetin als Isis als Noord-Korea wel kunnen gebruiken.

Dit mechanisme van aantasting van ons anticiperend vermogen bestaat al langer. Maar de recente terreuraanslagen voegen hier iets aan toe: ons eigen potentieel slachtofferschap, onze ultieme Achilleshiel. IS weet dat: het roept ons na Brussel op tot terugtrekking uit het Midden-Oosten. Dan valt het ons niet meer aan, zegt het, en kan het rustig doorgaan daar meer slachtoffers te maken.

Het vijfde culturele effect is dat we in onze cultuur van slachtofferschap niet kunnen omgaan met de dubbelrollen van mensen. Een vluchteling is een slachtoffer van conflicten, maar kan zich ook ontpoppen tot dader. En ook wijzelf, die onszelf zien als vreedzame potentiële slachtoffers van terreur, zien niet dat wij – of onze voorgangers – zowel de opkomst van IS als de vluchtelingenstromen zelf mede veroorzaakt hebben in achterliggende decennia. De eendimensionaliteit van de slachtoffercultuur camoufleert onze eigen dubbelrol.

Pasen is, als we de inhoud van dit feest bezien vanuit het perspectief van René Girard’s zondeboktheorie, een goede reden om kanttekeningen te plaatsen bij deze liberaal-postmoderne cultuur van slachtofferschap. Pasen geeft als het ware een paradigma om opnieuw naar slachtofferschap te kijken. Want Witte Donderdag – eerste dag van het Paas triduüm – draait niet om het verwerven en houden van vrijheid en macht, maar om samen zijn, delen en dienen. Goede Vrijdag is zo’n beetje het ultieme tegenbeeld van een zichzelf absoluut beveiligende samenleving; het is immers het feest van de kwetsbare zelfgave. Christus was zelfs op Goede Vrijdag immers niet een ‘slachtoffer’, niet passief en machteloos tegenover ‘de wereld’, maar een zichzelf schenkend persoon. Voor veel Europeanen is navolging hiervan momenteel te veel gevraagd, klaarblijkelijk, maar niettemin: van Goede Vrijdag gaat een vraagteken uit in de richting van onze oneindige behoefte aan beveiliging tegen slachtofferschap. Kunnen we wel verder met de risico-maatschappij? Pasen zelf is het feest van de overwinning op de dood, de ultieme bron van kwetsbaarheid. Voor zover de dood van Jezus Christus mede veroorzaakt was door het zondebokmechanisme – ‘het is beter dat een man sterft voor het volk’ – wordt het door de opstanding uit de dood vernietigd: de steen die bouwlieden hebben verworven is de hoeksteen geworden (Psalm 118:22; Handelingen 4:11). Christus is het symbool van het ‘slachtoffer’ dat het slachtofferschap transformeert door zichzelf te schenken, dat overwinnaar blijkt en dus de dodelijke machten ontmaskert, en dat zich na de opstanding niet wreekt – ‘vrede zij U’ en ‘wier zonden Gij vergeeft, hun zijn ze vergeven’. Radicaler is de overwinning op het zondebokmechanisme nog nooit geformuleerd.

Tussen het tanen van het christendom in Europa en de eendimensionaliteit van de cultuur van slachtofferschap bestaat volgens mij een verband. Het christendom zou niet zozeer troost kunnen bieden, maar een sleutelcode om de impasses van het Europese – deels vermeende – slachtofferschap te doorbreken, door meer nadruk te leggen op de hoop op doorbreking van het zondebokmechanisme. Het beweert immers bij hoog en bij laag dat de doorbreking van het zondebokmechanisme mogelijk is – zelfs als het dit in eigen praktijken vaak heeft voortgezet. Het christendom moet eindelijk weer eens uitleggen wat Pasen betekent. Daarbij gaat het er niet op de eerste plaats om een christelijke ‘identiteit’ te formuleren. Het identiteitsdiscours kan immers ook leiden tot het opsluiten van christenen in een cultureel reservaat. Het gaat er juist om dat niets minder dan de supercode van de Westerse cultuur als geheel zoek is zodra de horizon van universele vergeving en afzien van wraak taant.

Er is naar mijn mening een intrinsiek verband tussen de secularisatie en de omvang van de slachtofferrol van de post-christelijke Wilders en zijn populisten: zij claimen hun rechten als slachtoffers van de wereldgeschiedenis, zonder balans van vrijheid en verantwoordelijkheid, van rechten en plichten, en zonder morele horizon voor de politiek. Maar Wilders doet weinig meer dan het formuleren van een consequente vorm van plat-materialistisch op belangen gebaseerd liberalisme op basis van vermeend slachtofferschap. In die zin begrijpt hij de logica van het no harm-beginsel als geen ander: presenteer je als slachtoffer van de geschiedenis dat zijn recht op eist, en je wint verkiezingen omdat je herkend wordt. Het onvermogen om hierop te reageren vanuit andere partijen is gestoeld op het gegeven dat deze in feite op een fundamenteel niveau de logica van Wilders delen – die van het postideologisch pragmatisch, richtingloos, niet anticiperend liberalisme, waarin belangen het laatste woord hebben in plaats van de verantwoordelijkheid voor goed bestuur en goed samenleven zonder zondebokken. Alleen wie zelf geen zondebokken maakt, kan effectief subculturen aanspreken waarin het (al of niet vermeende) slachtofferschap leidt tot wraak, vergelding en het scheppen van zondebokken.

Fred van van Iersel is bijzonder hoogleraar vraagstukken geestelijke verzorging bij de krijgsmacht aan Tilburg School of Catholic Theology. Het artikel is overgenomen uit Nieuw Wij.

Erasmus werd in zijn tijd gezien als één van de geleerdste Christen ­Humanisten. Als theoloog vertaalde hij het Nieuwe Testament van de Bijbel uit het Grieks. In zijn tijd ontstond de boekdrukkunst waar hij groot voordeel van had bij de verspreiding van zijn boeken. Hij was een tegenstander van de leer van Luther die ook in zijn tijd leefde. Maar hij moet ook Calvijn gelezen hebben die jonger was maar ook in zijn tijd in Genève leefde.

Erasmus hechtte meer waarde aan de rol en betekenis van mensen dan aan die van de Rooms Katholieke Kerk. En dat was net als de leer van Luther tegen het zere been van de kerkelijke autoriteiten. De opvattingen van Erasmus zijn kort samengevat met zijn uitspraak: ‘Het goede is het midden tussen twee uitersten.’ Hij schrijft (in het Latijn ):' Iedereen die weet wat oorlog is, heeft er een afschuw van. Er is niets slechter en niets dat meer vermeden zou moeten worden. Oorlog is onmenselijk en onchristelijk.' Actueel is een stelling die is tentoongesteld uit zijn werk: ‘ Zelfs een onrechtvaardige vrede is altijd nog beter dan een rechtvaardige oorlog.’

Dat zet mij dan even op een ander been. Daarbij moest ik denken aan de diplomatieke pogingen om een vrede in Syrië te bereiken. De beelden van de oorlog en de gevolgen, de slachtoffers, de vluchtelingen en de verwoestingen van steden zijn toch een bevestiging van de uitspraak van Erasmus. Maar het is nu 500 later en we hebben het nog steeds niet door hoe dat dan moet. Dan is elke vrede, hoe hoog de eisen van Turkije ook zijn, een vooruitgang.

Conflicten nu en in het verleden hebben veelal als basis dat een groepering het recht claimt anderen te kunnen verplichten te doen wat zij het beste vinden. In “De erfenis van de utopie “ schreef Hans Achterhuis dat dit uitloopt op oorlog en onderdrukking. We zien het voor onze ogen gebeuren. Een conflict is er eerder dan dat het opgelost is. En het beginnen van een conflict zonder dat je weet hoe je dat weer kunt oplossen is een ramp voor de mensen die het aangaat.

De arbeidsgeschiedenis staat er ook bol van. Vakbonden zijn er op gebaseerd en het eindigt altijd in onderhandelingen. Dat kan ook or­en de weg wijzen. Leerzaam die tentoonstelling. Men is nooit te oud om te leren. “Gaat dat zien”.

De hemelvaart van Christus, zo schreef de bekende theoloog H.M. Kuitert ooit, is een wat bijkomstig geloofsartikel. De opvulling van ‘een hiaat in de logische orde van het verhaal’. Je zou de hemelvaart bij wijze van spreken kunnen schrappen zonder het geloof aan te tasten. Heel anders dan met de opstanding. Daarmee zou je het christendom van zijn kern ontdoen. Kunnen we de hemelvaart missen? Anne Marijke Spijkerboer is predikant in Rijswijk. Binnenkort wordt zij tevens bijzonder hoogleraar ‘Religie en kunst’ aan de Rijksuniversiteit Groningen. Zij denkt niet zozeer in termen van schrappen. “Je zou in ieder geval een mooi beeld verliezen. In de hemelvaart zit iets bewegelijks, zoals heel ons geloof een bewegelijk geheel is. Als je het credo zingt, gaat de melodie bij ‘opgevaren ten hemel’ ook zo mooi omhoog.” Je moet van geloofsbeelden geen losse stellingen maken die je kunt afvinken, vindt ze. “Vooral bij oude mensen zie je dat nog wel eens. Ze kunnen steeds minder afvinken en houden op den duur niets meer over.”

Hemelvaart als los geloofsartikel is een soort theologische constructie, legt ze uit: “Het zet een accent. Het onderstreept dat Jezus leeft in de hemel. Dat wil zeggen bij God. In oude voorstellingen uit de kunst kun je goed zien dat hemelvaart en opstanding nog één geheel vormden. Er is een mooi ivoorsnijwerk uit de vierde eeuw, de oudste verbeeldingen van opstanding. Daarop zie je het open graf en dommelende soldaten. Maar in datzelfde plaatje zie je ook Christus een grote stap omhoog nemen en omhoog geheven worden. Dat is opstanding en hemelvaart ineen.”

Tegenbeeld

We beleven ons geloof noodzakelijk in beelden, zegt Spijkerboer. “Meer dan artikelen waaronder je een handtekening kunt zetten is geloof een levenssfeer waarin je kunt wonen. Geloof is voor mij de beleving dat ik opgenomen ben in een groter geheel, in iets dat ik niet zelf beheers. Een licht, een ruimte, woorden die mij af en toe overeind helpen.”

“Hemelvaart spreekt makkelijk tot de verbeelding. Het is een dankbaar object in de beeldende kunst. Jezus die letterlijk omhoog vaart, of nog net met zijn voeten onder een wolk uitsteekt. Dat zijn natuurlijk voorstellingen uit een oud wereldbeeld. Wij denken de hemel niet meer ruimtelijk als een plaats ergens boven ons. De essentie is dat Jezus nu bij God leeft, in de hemel, in de sfeer van God.”

De hemel is de plek waar wij mensen het van moeten hebben, zegt Spijkerboer. “Ik ben heus geen zwartkijker, maar er is niet veel voor nodig om in te zien dat de wereld veel kwaad en onrecht bevat. Tegenover die wereld hebben we een tegenbeeld nodig, een blauwdruk van een andere wereld waar geweten wordt hoe het leven eigenlijk bedoeld is. Daarmee hebben we een maatstaf in handen. Soms in fragmenten zie je iets van die goede wereld, niet eens per se bij christenen of gelovigen, trouwens. Bij die aanslag in Beiroet vorig jaar november, net voor de aanslagen in Parijs, had het aantal slachtoffers veel groter kunnen zijn als niet een van de omstanders zich boven op een terrorist met bomgordel had gestort. Zelf liet hij het leven, maar hij redde zo het leven van velen. Dat zijn toch ongelofelijke verhalen.”

Christenen vinden verhalen over en ervaringen met die ‘tegenwereld’ in de bijbel, zegt ze. Jezus en God liggen daar heel dicht bij elkaar. “Naar Christus kijken is een van de manieren om God te zien. Vooral in de lijdende Christus. Overal waar geleden wordt, waar mensen creperen, pijn lijden, bang zijn, geen uitzicht meer zien. Daar is God. Dat heb ik van Jezus geleerd.”

Superman

Niet dat ze gelooft dat God als een superman overal waar ellende is de boel komt redden. Wie zo denkt kijkt slecht om zich heen. “Nee, het is eerder dat we in al dat lijden God zien. Dat ís God. Het helpt mij om er bij stil te blijven staan. Het ergste dat een lijdende kan overkomen is dat mensen denken: hier wil ik niet bij wezen. Het christelijke in mij zegt dan, ‘Nee, juist hier…’. En dat is helemaal niet mijn spontane reactie. Ik kom wel eens bij mensen in het ziekenhuis die net geopereerd zijn en dan zeggen: ‘Wilt u even zien, dominee’ en hup daar gaan de dekens open en moet je kijken naar zo’n vreselijke wond of afgezet been. Ik heb moeten leren om dan niet snel te roepen; ‘Nee, laat u maar’. Mensen raken door ziekte en ouderdom soms vervreemd van hun eigen lichaam. Wat ze eigenlijk van je willen horen, is: ‘Zeg mij in godsnaam dat ik dit nog ben met mijn gehavende lichaam.’ Door hen niet alleen te laten met hun zieke lijf worden patiënten rustiger, om niet te zeggen weer ‘heler’.”

Lijdende Christus

Een hedendaags beeld van de lijdende Christus herkent Spijkerboer in de kunstwerken van Berlinde De Bruyckere, te bezichtigen in het Tilburgse museum De Pont. “Het zijn quasi menselijke gestalten geïnspireerd op paardenlijven. De beelden zijn meer dan menselijk groot. Het lijken wel gehandicapte lichamen die armen of benen missen, hompen vlees zijn het met een hele dunne, bijna doorschijnende huid, zoals je dat wel eens ziet bij hele oude mensen. Eigenlijk is het afgrijselijk om naar te kijken en tegelijk, als je dan kijkt, zie je hoe liefdevol het is gemaakt. Die dunne huid, zo kwetsbaar. Als ik bij een lezing die beelden van De Bruyckere wel eens ter sprake breng, hoor ik soms zuchten van herkenning. Mensen zien in die beelden hun eigen lijden ‘Dat ben ik; zo kapot ben ik’, zei pas iemand tegen mij na afloop.”

“Door naar kunst te kijken leer ik de wereld kennen en snap ik mijzelf beter”, zegt Spijkerboer. Het laat zien wie wij als mensen zijn. Alle dimensies van het leven kom je erin tegen.” Daarin ziet ze parallellen met de religie. “De bijbel is een wereld waarin ik kan leven. Hij leert mij op een bepaalde manier te kijken naar het leven. Beide werelden versterken zo elkaar. Een bijbeltekst kun je aan de hand van een kunstwerk uitleggen en andersom.”

Hoe zou een hedendaags kunstwerk hemelvaart dan verhelderen? “Dan denk ik aan voorstellingen met licht of leegte. Dergelijke religieuze kunst bestaat inderdaad. Als de hemel de sfeer van God is, dan moet je die sfeer wel als een leegte voorstellen of als een licht dat alles laat zien maar zelf niet te zien is. God zien zou je verblinden. Je kunt in allerlei meer inhoudelijke beelden over God en de hemel denken, zoals ik in die beelden van De Bruyckere de lijdende Christus zie, maar uiteindelijk omvat God ons en is ieder beeld slechts een vingerwijzing en is het beeldloze uiteindelijk het ultieme beeld van God.”

Almacht

Het zesde artikel van het credo zegt niet alleen dat Jezus ten hemel is gevaren, maar ook dat hij zetelt aan de rechterhand van God de almachtige vader. Daarmee wordt uitgedrukt dat aan Jezus Gods almacht toekomt. “Een moeilijk woord, die almacht”, zegt Spijkerboer. “Nou heb ik persoonlijk nooit zo’n voorstelling gehad van een God die alles kan. Van dat beeld hoef ik dus ook niet verlost te worden. Ik moet altijd heel goed nadenken wat mensen bedoelen als ze zeggen dat ze hun geloof verloren zijn door lijden waar God niets aan deed. Ik denk dan: hoe zag je geloof er voordien dan uit? Toen je buurman ziek werd of dood ging en God niet ingreep, vond je dat dan wel gewoon?”

Maar zit hier toch niet een probleem? Op de een of andere manier stellen we ons God toch voor als betrokken bij onze wereld. Maar juist in het lijden ervaren mensen vaak zijn afwezigheid. De stap om te denken ‘misschien is er geen God’ is dan niet zo groot. Spijkerboer: “Ja, dat maak je allemaal mee…. dat maak ik ook mee. Mijn man is tweeëneenhalf jaar geleden overleden. Na een ziekbed, nog jong, 57 jaar. Ik heb hem zelf verpleegd. Echt verschrikkelijk. Toch heb ik nooit gedacht: waarom doet God ons dit aan? En mijn man dacht zo ook niet. Als hij mensen al dingen aandoet, dan in ieder geval niet alleen ons. Diep in je hart denk je wel soms: waarom moet dit nou? En dan wil je het uitschreeuwen, al is het dan niet tegen God. Dat er geen antwoord komt, weet ik wel.

Wat ik in die tijd sterker dan ooit ervaren heb, is dat het lezen van een psalm zo’n ongelofelijke werking had. Voor mijn man en voor mij en de mensen om ons heen. Dan gebeurde er wat. Niet dat we dan voortdurend aan God dachten en aan zijn almacht al helemaal niet. Maar heel gek, iemand ligt te sterven en jij leest psalm 23 over een grazige weiden. Je logisch verstand zegt: We zitten helemaal niet aan grazige weiden en die dood daar komen we helemaal niet doorheen. Toch zijn die psalmen een enorme troost, als 2.500 jaar lang.”

Niet dat die troost op afroep beschikbaar is: “Soms blader ik door die psalmen heen en denk: ik heb er niks aan; God bestaat niet; ik ben het allemaal kwijt. Daar ga ik trouwens vrij onbekommerd mee om en denk: nou, dan is dat maar even zo. Wat er in onze kleine hersenpan rondgaat, maakt heus niet uit wat er allemaal wel of niet kan bestaan. God is zo groot dat ik hem onbekommerd even kwijt kan zijn. Alleen fundamentalisten willen hem voortdurend vast houden. Ik heb niets. En zeker God heb ik niet in de hand.”

Wel zegt ze ontvankelijker te zijn geworden voor die sfeer van God. “Zo eens per dag komt Hij wel even langswaaien in een lied of gedicht, zoals van Henriette Roland Holst: Dit ene weten wij en aan dit één / houden we ons vast in de donkere uren: / er is een Woord, dat eeuwiglijk zal duren, / en wie ‘t verstaat, die is niet meer alleen. Je kunt zeggen: rare tekst; wat staat hier nou eigenlijk. En toch: ik ga daar onmiddellijk van onderuit. Het gevoel dat ik herkend wordt, er niet alleen in ben.” “Dat God met ons meelijdt vind ik een sterk punt van het christelijk geloof. Misschien zit daar wel zijn almacht, dat hij mij zo ver krijgt om het bij het lijden van mijzelf en anderen uit te houden.

Leegte

“Mijn man was poëziecriticus en veel met mystiek bezig. Daar vertelde hij dan over. Langzaamaan ben ik gaan aanvoelen – begrijpen is het woord niet – wat die middeleeuwse mystici bezielden. Zij leefden niet voortdurend in een staat van mystieke vervoering. Nee, zij hebben eens een glimp opgevangen. De rest van hun leven bestaat uit leegheid en terugverlangen naar dat ene moment. Dat zegt mij veel. Die leegte voel ik heel vaak en dan denk ik: Oh kijk, daar is het verlangen naar licht. De leegte toelaten, de duisternis onder ogen zien. Uiteindelijk geeft mij dat toch het meeste rust.”

Bron: Volzin, magazine voor religie en samenleving

Wat is eigenlijk normaal? Dat hebben we vroeger thuis en op school geleerd. En er zijn intussen maatschappelijke ontwikkelingen geweest die ons hebben beïnvloed. Ontwikkelingen die een reactie waren tegen de maatschappelijke orde met de wens om die te veranderen. Volgens de regels en gebruiken die we geleerd hadden moest het zeker niet meer. Daar zijn ook forse rellen uit voortgekomen.

Als je de beelden terug ziet van de krakersrellen bij de inzegening van Beatrix als koningen dan was het heel heftig. En weer, maar nu onder invloed van buitenlanders, veranderen de normen. Wie maakt dan uit wat normaal is? Wat we als normaal hebben aangeleerd bestaat niet meer. We zijn niet meer zo zeker, we weten het niet meer; ‘hoe heurt het eigenlijk?’

Tot in het hoogste orgaan zoekt men naar inzicht in; ‘wat normaal is’. Ook in het parlement is er behoefte om normaal te doen. Daar spreekt men elkaar aan met: ‘Doe eens normaal man!' Daaruit blijkt dat ook het parlement niet weet wat normaal is en daar mag je alles in het openbaar doen en zeggen, als het maar normaal is. Normaal gedrag werd daar gedemonstreerd maar niet vastgesteld. En normaal is dus wat in het openbaar getolereerd wordt.

Tegenwoordig zijn er meer dan vroeger massale openbare bijeenkomsten, feesten of party's. Die hebben elk hun eigen cultuur en gedragsgewoonten. Wat daar gebeurt haalt meestal het nieuws niet want het gebeurt in een besloten en vriendelijke sfeer. Daar bepalen de groepsleden wat normaal is. Pas na de rellen in Keulen komen de verhalen van de handtastelijkheden van mannen tegen de vrouwen boven tafel. Want dat was niet normaal en het gebeurde in een vijandige sfeer.

Niks nieuws onder de zon, of toch wel? Wat nieuw is, is het in de openbaarheid komen van dit gedrag. Het publiek accepteert dat niet meer. Het gebeurt in het openbaar op pleinen en straten. En daardoor moet ook de politie optreden. Die moeten optreden tegen het abnormale gedrag en dat beteugelen. Dan worden daders gezocht en die moeten gepakt worden en bestraft. Zo bepaalt de politie wat normaal is en dat er grenzen overschreden worden. En de rechter moet uiteindelijk bepalen wat in het openbaar toelaatbaat is volgens de wet.

Maar de openbare vrijheid wordt in Nederland niet alleen bepaald door wetten. De rechter mag aangeven waar de grens ligt. Ook in bedrijven en in de publieke sector kunnen normen overschreden worden en gedrag vertoond dat niet meer normaal is. De leden van een ondernemingsraad kunnen elkaar en de bestuurder er op aan spreken en laten blijken wat men normaal vindt. Onacceptabel gedrag kan men verwerpen en openbaar maken.

Normaal is het respect hebben voor je medeburger en dat is iedereen. Dat is de andere kant van het hebben van vrijheid van meningsuiting.

Weesgegroetje

Een passage uit het boek: “Volgens hoogleraar interculturele psychiatrie Joop de Jong lijkt mediteren erg op het doen van rooms-katholieke weesgegroetjes. Hij vertelt: ‘Als jongetje leerde ik dat het onmogelijk was om niet afgeleid te worden bij het bidden van weesgegroetjes. Dat gaf ook helemaal niets. Ik hoefde alleen te registreren dat ik was afgeleid en mijn aandacht terugbrengen naar het gebed. Die mentale oefening is in wezen identiek aan het beoefenen van mindfulness. Bij het knielen leerde ik bovendien mijn wervelkolom recht te houden, net als bij vipassana, zen of yoga. Ook islamitische en joodse gelovigen leren al biddend met een hyperactief brein om te gaan op een manier die identiek is aan de essentie van mindfulness.’ De Jong vindt het onbegrijpelijk dat de overeenkomsten niet worden onderzocht.”

Herbedraden

Feitelijk, zegt Van der Velde, is mindfulness gewoon gestripte vipassanameditatie. Gestript zijn de centrale boeddhistische aannames – ‘leven is lijden’ – plus het bijbehorend geloof in reïncarnatie en karma en de morele gedragscode van het boeddhisme. Wat overblijft, wordt gepresenteerd als panacee voor alle moderne kwalen, voorop: stress. Maar ook bijvoorbeeld onveilige hechting in de eerste levensjaren zou je kunnen oplossen door je hersens met mindfulness te ‘herbedraden’. Je wordt vanzelf een warmer, compassievoller en dankbaarder mens als je regelmatig mediteert. En dat zou in het bedrijfsleven vooral gewaardeerd worden om de productiviteit van de werknemers te vergroten. “Meditatie bedoeld als opium voor werknemers,” briest Van der Velde. “Nu zelfs mogelijk met overheidssubsidie.”

Maar wat is er nou mis mee, bleef ik denken. Waarom zou je ertegen zijn als mensen warmer en compassievoller worden? Die paar voorbeelden van het tegendeel – Anders Breivik zou zich met zenmeditatie hebben voorbereid op zijn beruchte moordpartij op de Noorse jongeren – maken weinig indruk op me. Als je alles moet afschieten dat door gestoorde en getraumatiseerde zielen wordt misbruikt, houd je niks over.

Oplossing-voor-alles

Maar toevallig stond in Vrij Nederland een interview met een Britse hoogleraar van Portugese afkomst, Migueal Farias, die ook kritische geluiden laat horen over mindfulness en meditatie als oplossing-voor-alles. Volgens hem is mindfulness “een sterk verwaterde afsplitsing van het boeddhisme, waarbij een weinig boeiende techniek voor de spirituele leek is verheven tot het allerhoogste goed.”

En ook hij waarschuwt. Ten eerste valt het anti-stress-effect tegen, stelt hij, als je kritisch naar al het wetenschappelijk onderzoek kijkt. Ten tweede is meditatie eigenlijk helemaal niet bedoeld als middel tegen stress; het is ontworpen om je op te schudden en uit te dagen om te zijn wie je werkelijk bent. En het is dan ook geen wonder dat het dikwijls ongemakkelijke gevolgen heeft, zoals plotselinge opwellingen van diepe woede of verdriet. “Zodra je afdaalt in de verborgen krochten van je geest,” zegt Farias in VN, “kunnen er allerlei dingen naar boven komen, waar je niet altijd mee om weet te gaan.”

Meer bewustzijn

Van der Velde wil maatschappelijk debat over de achtergrond, de ware aard en het nut van mindfulness. Farias pleit vooral voor deskundige persoonlijke begeleiding, als mensen aan het mediteren slaan.

Daar ben ik allemaal erg vóór. Maar laten we intussen de baby niet met het badwater weggooien. Mindfulness als hype heeft ongetwijfeld tot effect dat miljoenen mensen zich meer gaan bezighouden met hun innerlijk, en bewuster gaan leven. Dat kan weleens ongemakkelijk zijn, zelfs pijnlijk. Maar volgens mij is dat – meer bewustzijn – de enige ware evolutionaire vooruitgang.

Geen gezweef! – Koert van der Velde, uitgeverij Damon, 160 blz., € 14,90. Vrij Nederland, 13 feb., Migueal Farias: ‘Meditatie is geen oplossing voor alles’ (interview door Marco Visscher). Geplaatst door: Lisette Thooft in Columns 29 januari 2016

Everything Belongs heet het boek van de Amerikaanse franciscaan Richard Rohr dat ik aan het lezen ben. ‘Alles behoort toe’ is misschien wel een aardige vertaling. Rohr legt uit wat veel mensen tegenwoordig heel moeilijk lijken te vinden. Wat hij duidelijk maakt is dit: omdat iedereen en alles toebehoort aan een grote, omvattende samenhang, kunnen we alles afzonderlijk aandacht geven. Wij hoeven het ene ding niet met andere dingen in verband te brengen. Als we kijken naar wat er aan de orde is, ontdekken we het verband vanzelf. Ook ons eigen verband. Wij ‘behoren toe’ en als we ons realiseren waar en wat wij zijn, stuiten we op ons toebehoren.

Opluchting

Wat een opluchting in een tijd die gefixeerd is op gemeenschap scheppen! Veel vriendjes vroeger, hadden moeders – ik kom uit de tijd dat de meeste moeders vanzelfsprekend thuis waren – die vonden dat je samen moest spelen. Mijn moeder had er gelukken geen bezwaar tegen als ik liever alleen was. Ik was een sociaal kind en voelde mij verantwoordelijk voor anderen, maar vond lang niet alles leuk wat anderen leuk vonden en wat ik leuk vond, daar vonden andere kinderen vaak niets aan. Dus was ik graag alleen en op mijzelf.

Ook toen ik studeerde deed ik graag dingen alleen. Ik had er een hekel aan om te moeten onderhandelen over wie wat moest gaan doen, wat haalbaar was en met name over hoe je met niet teveel inspanning toch aan de opdracht kon voldoen. Ik wilde mij juist inspannen en zoveel mogelijk van een opdracht leren. Dolblij was ik toen ik op de universiteit probleemloos l kon doen wat op de middelbare school al snel belachelijk werd gevonden: meer doen dan er gevraagd werd.

Fixatie op gemeenschap

Dat laatste lijkt helemaal verdwenen. Studenten vandaag de dag lijken wel middelbare scholieren in hun angst voor uitslovers te worden versleten. De gedachte dat zij zelf iets te doen hebben en dat zij zelf verantwoordelijk zijn voor het verwerven van de noodzakelijke kennis en vaardigheden daarvoor, staat ver van hen af. Dat komt niet omdat zij lui zijn. Het komt door de manier waarop wij ze behandelen. Wij doen alsof ze klanten zijn. Als zij doen wat wij vragen, dan krijgen zij van ons een diploma. Alsof het om het diploma gaat, alsof het erom gaat te kunnen wat anderen ook kunnen, alsof je moet doen wat anderen je zeggen dat je moet doen.

Van een cultuur die mensen uitdaagt zijn we tot een cultuur geworden die mensen de maat neemt. Het is levensnoodzakelijk te laten zien dat je aan een groter geheel toebehoort. Want niet iedereen behoort toeen wie niet toebehoort, die is verloren.

Het naakte nu

Dit nu spreekt Rohr tegen. Alles en iedereen ‘behoort toe’ zoals zij of hij is. Juist door af te wijken, door onbegrijpelijk te zijn voor anderen, door niet te zijn wat gedacht wordt dat iedereen zou moeten zijn, draag je bij en ontvang je bijdragen. Keer in jezelf. Realiseer je waardoor je gedragen wordt en waarmee je verbonden bent. Word je bewust met wie je in gesprek bent, aan wie je je optrekt, wie zich aan jou optrekt. Ontdek zo wie en wat jij bent te midden van al het andere dat is.

Niet wat anderen in je zien. Niet wat je wilt zijn zodat anderen iets in je zien. Maar wie en wat je bent, in je grootsheid en je kleinheid. Jou wordt het leven gegund. Jij hebt betekenis. Van jou wordt gehouden. Zomaar, om niet. Zie het naakte nu voor wat het is en zie wat zich daar allemaal aandient. Zonder illusies, maar ook zonder angst. The Naked Now is de titel van het andere boek van Rohr dat ik lees.

Religie en mystiek

Religie wordt nogal eens gezien als ultieme illusie: degenen die de waarheid niet onder ogen kunnen zien, verzinnen een knuffelbeer van kosmische omvang om zo het leven aan te kunnen. Rohr realiseert zich dat deze vorm van religie bestaat. Hij signaleert dat de betekenis ervan toeneemt en dat kerkelijke leiders daaraan bijdragen.

Maar tegelijkertijd maakt religie het juist mogelijk om het naakte nu onder ogen te zien waar alles toebehoort. Religie leert om niet bang te zijn en de bevrijding van de angst maakt ruimte om ‘te zien hoe mystici zien’: zonder illusies. Religie leert je bidden en bidden leert je waarachtig waar te nemen en te ontdekken hoe alles met alles verbonden is.

Inclusief de pijn

Niets valt er buiten het netwerk van genade dat alles en allen ‘van God’ maakt. Ook het lijden niet, ook de dood niet, ook de absolute ondergang niet: zonder terughoudendheid maakt Rohr duidelijk dat het mysterie van het kruis wat hem betreft de kern van het christendom is. Zelfs de goddeloosheid en het kwaad behoren toe, via de goddelijke Liefde die zich eraan heeft blootgesteld, erin is afgedaald en eruit is opgestaan.

Eén van mijn dochters staat op het punt van bevallen. Wanneer de weeën komen, vraagt dat volledige overgave aan ‘het naakte nu’ in het vertrouwen dat de pijn de poort is naar het leven. Als dat nieuwe leven er is, vraagt het kind dat er de drager van is dat van haar of hem gehouden wordt. Dat appèl is er teken van dat alles toebehoort, evenals het wonder dat het wordt beantwoordt. Het zal toebehoren in vreugde en verdriet, in vreugde en verdriet zal het met ons zijn en wij met hem of haar. Deze liefde zal geweldig zijn in de vreugde en ondragelijk in de pijn, zoals het leven. Maar in deze liefde zal het toebehoren: onherroepelijk.

De boeken van Richard Rohr die in deze column ter sprake komen zijn: Everything Belongs, The Gift of Contemplative Prayer, New York: Crossroad 2003 (tweede, gewijzigde druk). The Naked Now: Learning to See as the Mystics See, New York: Crossroad 2009. Van Richard Rohr is alleen het boek Gelukkiger leven met het enneagram (Lannoo, 1996) in het Nederlands verschenen (alleen nog antiquarisch verkrijgbaar).

In een uitzending van Radar over de banken werd gesteld dat de banken geen grens kennen voor de omvang van de kredietverlening. Dat is de oorzaak van de financiële crisis van 2007. Er was te veel geld uitgeleend omdat er geen grens is voor de banken. Een lening van de bank is daar een getal in de administratie. Daar staat geen enkele waarde tegenover, daarom is er ook geen grens.

De grens voor de productie van melk, het melkquotum, is opgeheven. De boeren zagen dat aankomen en hebben leningen gesloten om het aantal koeien uit te breiden en de stallen te vergroten. Ze produceren nu veel meer melk en dan zakt de melkprijs. De boeren krijgen minder inkomsten en raken in de problemen. Want de kosten zijn enorm gestegen. De banken slaan alarm hoewel zij die leningen verstrekt hebben.

Het werkt simpel, als er niemand is die de collectieve belangen bewaakt, dan zorgen alle betrokkenen die daar de positie voor hebben het eerst voor hun eigen belang. Maar de mogelijkheden zijn voor hen niet eindeloos. De particuliere belangen moeten bewaakt worden door grenzen te stellen en die te controleren. En dat is op tal van punten door de overheid onvoldoende gedaan. Er zijn geen grenzen gesteld aan de uitstoot van CO2, en niet aan de private equity ondernemingen zoals bij de overname van V&D.

Er zijn geen grenzen gesteld aan de stromen vluchtelingen, geen grenzen aan de omvang van banken en niet aan de grootte van de scholen. En dat gaat voorspelbaar tot problemen leiden. Want zonder de grenzen moet de wal het schip maar keren.

Het zijn vruchteloze pogingen om iets wat niet kan werken toch aan de gang te krijgen. Want alles moet een financiëeel rendement hebben anders is het waardeloos. Het idee van groei om het rendement te vergroten is achterhaald. Telkens wordt deze boodschap als argument gebruikt om te groeien en daar heeft geen enkele de groepering blijkbaar invloed op.

Dat gaat ten koste van de mensen in de samenleving, die geen machtspositie hebben om hun eigen belang goed te behartigen. En die mensen gaan dwarsliggen. Er komt onrust omdat er niemand is die hun belangen bewaakt. Uiteindelijk gaan deze mensen naar inspraakavonden niet om iets te zeggen maar om te laten blijken dat men het er niet mee eens is en gehoord willen worden.

Die invloed moet zich richten op het stellen van grenzen. Dat is de belangrijkste taak van de overheid. Met het gekozen parlement, de gekozen gemeenteraad en de or kan iedereen invloed uitoefenen en dat is de basis van onze samenleving. Medezeggenschap is het bindmiddel in de maatschappij. Daarmee kunnen mensen aangeven waar voor hen de grens ligt en dat is precies wat achterwege blijft.

Christa Anbeek verzorgt de Oecumenelezing 2016. Ze spreekt over levenskunst als over het laveren tussen geluk en kwetsbaarheid. Zij gaat in op de rol die religie inneemt in de 21ste eeuw. Betrokkenheid bij godsdienst lijkt in Westerse landen minder georganiseerd te zijn vanuit confessionele verzuiling, terwijl mensen toch wel hun religieuze gevoelens hebben en die ook wel willen uitwisselen en vieren. Een religie dichtbij de antropologie is het antwoord dat Anbeek in haar inaugurele rede verwoord heeft onder de titel ‘Aan de heidenen overgeleverd’, en de ondertitel ‘Hoe theologie de 21ste eeuw kan overleven’. Daarin zit toch de gedachte van het zoeken van een weg tussen het verlangen naar geluk en het bijstaan van mensen in verdrietige periodes. Waarheid is in die zoektocht niet iets dat er is; het is iets wat geschiedt.

Anbeek combineert drie invalshoeken in haar werk: systematische theologie, geleefde waarheid en kwetsbaarheid. Die laatste twee categorieën geven aan haar werk een eigen kleur. Want meestal blijft de eigen biografie ietwat verborgen achter de coulissen van de ratio. Maar in Anbeeks werk ligt een heldere lijn tussen persoonlijke ervaringen en de theologische reflectie. Zij leeft de systematische theologie. Citaat Over levenskunst ’Ik heb geen antwoord op de dood. Er is geen zin in de dood. Uit alles blijkt dat er slechts zin is in het leven. Ik zie een parallel met het levensverhaal van de Boeddha. Geconfronteerd met ziekte, ouderdom en dood gaat hij op zoek naar dat wat niet vergankelijk is. Uiteindelijk komt hij tot verlichting, waarbij zijn belangrijkste inzicht is: er is niets dat niet vergankelijk is. Ik concludeer dat een zoektocht naar de zin van de dood tevergeefs is, omdat je toch echt uitkomt bij het leven’.

Citaten

Over levenskunst

’Ik heb geen antwoord op de dood. Er is geen zin in de dood. Uit alles blijkt dat er slechts zin is in het leven. Ik zie een parallel met het levensverhaal van de Boeddha. Geconfronteerd met ziekte, ouderdom en dood gaat hij op zoek naar dat wat niet vergankelijk is. Uiteindelijk komt hij tot verlichting, waarbij zijn belangrijkste inzicht is: er is niets dat niet vergankelijk is. Ik concludeer dat een zoektocht naar de zin van de dood tevergeefs is, omdat je toch echt uitkomt bij het leven’.

Over kwetsbaarheid

‘Zwijgen over afhankelijkheid en kwetsbaarheid, een ‘discours van de stilte’, maakt dat die persoonlijke ervaringen uit beeld raken, geen naam hebben, niet bestaan. Daardoor zijn we overgeleverd aan een eenzijdig verhaal over succes, zelfontplooiing, vrijheid, gezondheid, onafhankelijkheid en zelfbeschikking. Maar als we spreken over wat pijn deed, en afbrak, hebben we het ook over wat kracht gaf, wat hielp, hoe we terugveerden, waar nieuwe mogelijkheden zich aandienden, waar we iets ontdekten wat we nog niet eerder zagen. Het maakt een gedeelde menselijke conditie zichtbaar en nodigt ons uit tot verantwoordelijkheid voor elkaars fysieke, concrete leven’.

Programma

14.30 uur: Ontvangst met koffie en thee

15.00 uur: Opening door drs. Dirk Gudde, voorzitter

15.10 uur: Bij 2016 door ds. Klaas van der Kamp, secretaris

15.15 uur: Oecumenelezing door prof. dr. Christa Anbeek

15.50 uur: Een eerste reactie

16.00 uur: Gesprek met de zaal

16.40 uur: Vesper

17.00 uur: Nieuwjaarsreceptie

18.00 uur: Einde

Over Christa Anbeek

Christa Anbeek (1961) is sinds 1 september 2013 bijzonder hoogleraar Remonstrantse theologie aan de Vrije Universiteit namens de Remonstrantse Broederschap, een gemeenschap die zich – zoals men het zelf verwoordt – inzet voor een vrij en verdraagzaam christendom. Daarnaast is zij universitair hoofddocent aan de Universiteit voor Humanistiek. Ze schreef diverse boeken, zoals Overlevingskunst; Leven met de dood van een dierbare (2010). Samen met Ada de Jong is zij auteur van De berg van de ziel; Persoonlijk essay over kwetsbaar leven (2013). In 2013 verscheen ook de bewerkte versie van haar inaugurele rede Aan de heidenen overgeleverd, een eerste aanzet zegt haar uitgever van Ten Have, tot een vernieuwde ervaringstheologie.

Over de Oecumenelezing

De Oecumenelezing behandelt onderwerpen die voor de oecumene van actueel belang zijn. De bezoekers hebben aansluitend tijdens de nieuwjaarsreceptie de gelegenheid elkaar de beste wensen te doen toekomen voor een nieuw jaar.

Praktische informatie

Datum: vrijdag 15 januari 2016

Aanvang: 15.00 uur

Locatie: Geertekerk, Geertekerkhof 23, 3511 XC Utrecht

Aanmelden (tot 8 januari) en meer informatie: e-mail rvk@raadvankerken.nl telefoon 033 4633844

Kosten: € 10,- (studenten gratis) te voldoen bij de ingang van de kerk.

Bron: Raadvankerken.nl

“Op vrijdagavond hebben jullie het leven gestolen van een bijzonder mens, de liefde van mijn leven, de moeder van mijn zoon. Maar jullie zullen niet mijn haat krijgen. Ik weet niet wie jullie zijn en ik wil dat niet weten, jullie zijn dode zielen. Als de God, voor wie jullie blindelings hebben gedood, ons heeft geschapen naar zijn eigen beeld dan is elke kogel in het lichaam van mijn vrouw een wond in zijn hart. Dus nee, ik zal jullie niet het genoegen gunnen om jullie te haten. Jullie willen dat. Maar als we met woede op haat reageren zouden we ons overgeven aan dezelfde naïviteit die jullie gemaakt heeft tot wat je bent. Jullie wilden me angst aanjagen waardoor ik wantrouwend naar mijn medemensen zou gaan kijken en mijn vrijheid zou opofferen voor mijn veiligheid. Maar jullie hebben verloren. (....) Wij tweeën, mijn zoon en ik, we zullen samen sterker zijn dan elk leger in de wereld. Ik kan niet meer tijd aan jullie verspillen. Ik moet terug naar mijn zoon die net wakker is geworden. Hij is maar 17 maanden oud. Hij zal zijn voeding krijgen zoals elke dag. Dan zullen we samen spelen, zoals elke dag. En zijn hele leven zal hij blij en vrij zijn. Want jullie zullen ook nooit haat van hem krijgen.”

In zijn boek ‘Autoriteit’ heeft Paul Verhaeghe (ISNB 978 90 23492917) dit vraagstuk uitgewerkt en hij komt tot opvallende conclusies.

Autoriteit komt vooral voor in drie wat hij noemt ‘onmogelijke beroepen’. Namelijk opvoeden, genezen en regeren. Klassiek zijn dat de rollen van vader, dokter en politicus. In deze rollen heb je veel te maken met autoriteit, het hebben van gezag.

Maar dat gezag kalft langzaam maar zeker af. We geloven er steeds minder in en daardoor wordt het een lege huls. En het erge is dat we met elkaar ons er niet meer op beroepen. We kennen elkaar geen autoriteit meer toe. In het parlement roept een fractieleider “Doe eens normaal joh”, tegen de minister-president. Dat is toch in de regering de eerste en de beste. En zo ging zijn autoriteit naar de knoppen.

De oorzaak is niet moeilijk te vinden. Opleidingsniveau en individualisering hebben dat in beweging gezet en dus kunnen we niet meer terug. Dit proces zal verder gaan en leiden tot totaal andere verhoudingen. Maar het wordt natuurlijk wel geprobeerd tegen houden. Leiders in de politiek en in het bedrijf vinden het lastig om zonder de aangeleerde verhoudingen te werken. Het was zo vanzelfsprekend dat men er zich ook niet van bewust is dat het anders moet.

Twee voorbeelden

• In de PVV is er één leider zowel van de fractie als van de partij, dat is typisch de rol van de autoriteit. Dat de PVV zoveel kiezers lijkt te trekken zegt ook iets over die kiezers namelijk dat ook zij terug willen naar af en hem als leider zien en accepteren. In roerige tijden zoekt men een sterke leider.

• Het aantal vrouwen in de Raad van Bestuur van de beursgenoteerde ondernemingen haalt bij lange na niet het wettelijk vastgelegde niveau van 30%. Het is nu 5%. In een toelichting op de TV stelt een headhunter die daarvoor werkzaam is dat hij onvoldoende vrouwen kan vinden die aan het geschetste profiel voldoen. Dat profiel is opgesteld door de zittende leden van de Raad van Bestuur dus dat is ook geen wonder.

Hier wordt dus het bekende autoritaire denken in stand gehouden.

Maar wat voor de rest van de samenleving wel geldt zal ook hier gaan werken. Die autoriteit is er niet meer en geldt voor de leden van de RvB als voor Wilders.

Een voorbeeld van hoe het anders kan, zie je in de wijze waarop het kabinet onder leiding van Rutte opereert. Hij stelt dat een toekomstvisie hem eerder in de weg zit, dan dat het hem helpt. Hij wil telkens weer met allerlei partijen aan tafel om een akkoord te sluiten. Die akkoorden zijn van alle partijen en daar geeft hij in de regering uitvoering aan. Hier is de basis de samenwerking in plaats van autoriteit.

Dat is waar de samenleving heen gaat. Meer waardering voor de personen en groeperingen door er mee in overleg te treden en hen mee te laten doen. Participatiesamenleving heet dat. Ik kan er niet op wachten.

"De echte oplossing ligt in het beëindigen van de humanitaire catastrofe in Syrië. Een vreedzame en inclusieve samenleving voor alle Syriërs is het nachtmerriescenario voor ISIS. We kunnen ISIS alleen 'wegvagen' als we er in slagen het vertrouwen te herwinnen van de soennitische gemeenschappen. Zij zijn op zoek naar veiligheidsgaranties en menen die bij gebrek aan beter nu bij ISIS gevonden te hebben.

De aanslagplegers in Parijs willen een wig drijven tussen het Westen en de islam, tussen Europa en de vluchtelingen. Meer vreemdelingenhaat, meer anti-Islam retoriek, meer polarisatie zou juist het wereldbeeld van ISIS bevestigen. Dus wat we moeten doen is mensen niet van ons te vervreemden, maar vasthouden. Er is meer aandacht voor de grondoorzaken van radicalisering nodig. De sympathie waarop ISIS kan rekenen onder werkloze en kansarme jonge moslims in de Franse banlieus en elders dwingt ons daartoe."

De viering staat in het teken van de herdenking van de overledenen. We steken lichtjes aan voor de overleden bezoekers van de Hagediensten en hun nabestaanden zijn hiervoor uitgenodigd. Ook is er gelegenheid voor iedere dierbare overledene om een kaarsje aan te steken. We lezen de tekst uit Jesaja 60 (het nieuwe Jeruzalem) en de zaligsprekingen uit Mattheus 5. Kinderen zijn welkom.

Mijn eerste gedachte is van Lenoir, die beschrijft dat Jezus "een deksels karakter" had. Niet een volgzaam iemand maar iemand die met daden de burgerlijke regels overtrad. Want Jezus was niet van de dogma's, die hield de gevestigde orde een spiegel voor. En liet hen zien waar die in strijd was met de bedoeling van het mens-zijn. Dat kostte hem het leven. Daar zijn in ons bestaan talrijke voorbeelden van te vinden. Ik denk aan Ad Bos in de rol van de klokkenluider. Die laat ook de gevestigde orde in de bouwsector in de spiegel kijken en dat kost hem zijn baan, status en inkomen. Totaal berooid woont hij in de winter in een caravan. Mij lijkt dat we in onze diensten dicht bij die mens Jezus moeten blijven en dat doen we door de tafelviering.

Een tweede gedachte is de aanwezigheid van de Eeuwige die er is als twee of drie in zijn Naam samenkomen. Dan hoeft er geen twijfel te zijn over ons voortbestaan. Als wij met twee of drie in de naam van de Eeuwige bijeenkomen dan is Hij/Zij aanwezig. Het gaat om de inhoud en niet om de vorm. In de naam van de Eeuwige bijeenkomen wil voor mij zeggen dat de bijbel centraal moet staan. En dan gaat het lukken. Daarbij is de traditie een belangrijke voedingsbodem. Daar moeten we op doorbouwen.

We moeten de kerk loslaten als instituut. Er zullen witte plekken ontstaan in Nederland, waar geen PKN meer is. Dat betekent minder centraal maar plaatselijk georganiseerd. En kleiner, "small is beautiful". Dat zal veel meer ruimte geven voor eigen stijl en vorm. Geen dogma's en meer ruimte voor eigen opvattingen van gemeenteleden. Daar moet het in de kerk om gaan. Dit zijn mijn gedachten over de Kerk zijn naar aanleiding van de uitspraken van Arjan Plaisier van de PKN.

Die veranderingen in de kerk betekenen dat kerkelijke mensen in beweging komen en gaan zoeken naar alternatieven. We leven in een tijd waar openheid en delen van kennis en inzicht van groot belang gevonden wordt. Ook bij mensen die de kerk verlaten. We hebben een cultuur van openheid en betrokkenheid van de leden van onze gemeenschap. Dat moeten we laten zien. Daarom is communicatie en publiciteit voor ons van groot belang.

Het zijn langzaam verlopende processen. Maar het gaat gebeuren daar heeft Plaisier een goed punt. We moeten de overtuiging hebben dat ons bestaan een alternatief kan zijn en dat we daar na ruim 25 jaar we steeds van overtuigd zijn. De tijd gaat in ons voordeel werken, we moeten gewoon doorgaan en volhouden.

Die traditie is van groot belang. Want alles waar we mee te maken hebben is ontstaan in ons verleden en heeft een traditie. (Dank aan Huquette) Er is geen idee, apparaat of machine zomaar uit het niets ontstaan. Die traditie hoort bij het leven en is van alle tijden maar wordt nu vaak miskent. Soms wordt daarop teruggegrepen zoals bij de voeding. Wat men vroeger kon klaarmaken wordt herontdekt, het was bijna vergeten.

Het lijkt er vaak op dat nieuwe ideeën los staan van wat nu al bekend is van vroeger. Zoals bij normen en waarden, want in de wet staat nog steeds dat een directeur zich moet gedragen zoals het een goed huisvader betaamt. En dat is alm een heel oud idee. Als dat in training en opleiding was aangeleerd zou het aantal fraudegevallen dalen. Maar die traditie is losgelaten en zo ontstaat er de behoefte om in de top van de onderneming de Governance in te voeren en toezichthouders aan te stellen.

In andere culturen als Amerika, Oost Europa en het midden­ en verre Oosten is het werken op hoge leeftijd geen bijzonderheid. Maar hier in Europa zijn ouderen aan de kant gezet omdat de gedachte heerst dat de jeugd de toekomst heeft. Dat blijkt ook op de fietspaden. Ook daar wordt door de jongere snelle fietser al lang van te voren met verhoogde volumes geroepen dat er ouderen rijden. Alsof dat bijzonder is. Die ouderen moeten dan bij voorkeur aan de kant en zeker opletten.

In de laatste onderzoeken van TNO over de arbeid in ondernemingen wordt geconstateerd dat er steeds minder aandacht is voor ouderen. Ook de werkloosheid onder ouderen is veel hoger dan onder jongeren. Wat oud is, is achterhaald dat lijkt de basis van beleid. Vernieuwing, innovatie en verjonging daar is het beleid op gericht. Ouderen die vanuit hun ervaring de traditie kunnen doorgeven worden niet meer gezien. Terwijl we niet zonder datgene kunnen wat in het verleden opgebouwd en bedacht is.

Al onze kennis is opgebouwde kennis en in de loop der jaren verworven. Dat geldt ook voor onze diensten. Kennis van onze historie is van groot belang bij het kunnen werken aan verbetering en ontwikkeling. En vele van ons hebben gewoon minimaal twintig of meer jaren ervaring en inzicht. Dus het gemakkelijkste is het om alles bij het oude te houden, maar we moeten ook de jongere generatie aanspreken. We kunnen uitstralen dat we modern zijn in denken en doen en aansluiten bij de cultuur van de jongeren. Omgekeerd kunnen de jongeren van onze inzichten leren over allerlei complexe processen in het leven en zo fouten voorkomen en vermijden.

We moeten tijd nemen om als ouderen bij de jongeren aan te sluiten en hiervoor de ruimte nemen ook in onze diensten.