"Bidden": wie doet dat nog? Ja, samen, en liefst zingend, in een Hagedienst. Maar thuis? En als je dat doet, vertel je dit niet aan je vrienden. Je voelt je ermee een buitenbeentje. Is het niet een relict uit een andere tijd? Een spelen in een spiegelkast? Of is het een talent dat zeldzaam wordt, en daardoor kostbaar? Het is niet makkelijk een talent te hebben dat in onze tijd eenzaamheid met zich meebrengt. Áls vrienden ernaar vragen, hoe leg je het dan uit?
Bert ter Schegget, voor sommigen van ons een leraar, schreef:
"Het is de test op de oprechtheid van het gebed of de biddende tot rekenschap bereid is.
Alleen dan is het gebed een daad van geestelijke weerbaarheid en van mondigheid."

Door toeval ben ik notities gaan maken over mijn gewoonte dagelijks thuis te bidden, geïnspireerd door Bert ter Schegget en door zíjn leraar Heiko Miskotte.

Ik zocht iets anders, maar plots had ik in handen: "Het gebed als hart van de ethiek", het verhaal waarmee Bert ter Schegget zich in 1982 als hoogleraar christelijke ethiek aan de universiteit van Leiden presenteerde. Ik las zijn toespraak in één adem uit, met groeiende verbazing over hoe hij bidt.
Ter Schegget verwees enkele malen naar de theoloog Heiko Miskotte, die hij "mijn leermeester" noemde. Ik zocht en vond in mijn boekenkast een klein boekje dat deze Amsterdams predikant aan het eind van zijn carrière schreef: 'De weg van het gebed" (1962). Een ander mens dan Bert, dus ook een ander profiel van hoe híj bidt, maar juist het aspect dat mij bij Bert raakte, trof ik ook bij hem aan. Ik zal dit in dit artikel beschrijven.

Ik ging op internet zoeken naar de antecedenten van deze twee mensen die mij die dag verrasten. Heiko Miskotte verwierf in Amsterdam grote bekendheid door zijn openlijk verzet tegen het nazisme. Hij onderhield contacten met het ondergronds verzet en huisvestte joodse onderduikers. In 1945 werd hij hoogleraar in Leiden. Miskotte is ook markant door het grote belang dat hij aan het Eerste Testament hechtte: "Wie de thora verstaat, verstaat de hele bijbel".
Bert ter Schegget werd onder meer bekend doordat de synode van de Hervormde Kerk tot zes maal toe een benoeming van hem aan de Vrije Universiteit in Amsterdam weigerde te bekrachtigen. Dit tot woede van de - in meerderheid zeer linkse - studenten en van een deel van de hoogleraren. Ter Schegget zou een marxist en volgens sommige leden van de synode zelfs een atheïst zijn. Met een benoeming in Leiden stemde de synode uiteindelijk in: in dat rechtse milieu kon hij minder kwaad.

Waardering van een atheïst voor ons bidden.

Ter Schegget eindigde zijn verrassende inaugurale rede met twee citaten. Om nog eens te onderstrepen dat ons bidden niet een christelijk-introvert gebeuren hoeft te zijn, en zeker niet de uiting van een vroomheid die ons van de broodnodige maatschappelijke inzet afhoudt, citeert hij een atheïst, de Praagse filosoof Milan Machovec, die in 1948 uit de gratie van het Tsjechische "Kremlin" viel:
   
        "Voor zover de moderne mens het gebed alleen maar schrapt uit zijn leven, zonder dat het hem lukt, het menselijke, dat in         het gebed is vervat, te demystificeren en te bevrijden, verliest hij de innerlijke dialoog met zichzelf.
        Zo kan de mens niet groeien in zijn bewustzijn. Het bevrijde gebed helpt de mens niet te capituleren, niet in de skepsis en            het cynisme te vervallen. Er zijn in het communisme praktisch geen modellen voor de innerlijke dialoog.
        Als het communisme op deze wijze het gebed geen recht doet, zal het de religie misschien wel onderdrukken, maar nooit            overwinnen."           

Het andere citaat was van zijn leermeester Heiko Miskotte:

        "Het is geen onschuldige zaak te breken met het gebed; zulk een daad heeft wereldhistorisch gewicht.
         Het is een beslissing, die ieder voor zijn deel neemt ten koste of ten bate van allen, voor de toekomst der mensen".

Na deze twee getuigenissen die klinken als trompetgeschal haal ik mijn blokfluit te voorschijn om in mijn eigen woorden weer te geven wat ik van Ter Schegget en Miskotte geleerd heb.

Biddend reiken we naar het schijnbaar onmogelijke.
 
        "De grond van ons bidden mag een verwonderde dankbaarheid zijn als antwoord op het gebeuren van de openbaring."                 (t.Sch. p. 14).

Hoe versta ik deze laatste woorden: "het gebeuren van de openbaring"? De kern van de bijbelse "openbaring" is mijns inziens dat God alle mensen draagt - atheïsten evengoed als gelovigen - die zich met volharding inzetten voor hun naasten
en voor de toekomst van de samenleving; een toekomst die zij niet kennen, maar waarop zij vertrouwen al worden zij hierom gehoond door sceptische, rationele mensen.
Dat God zulke mensen draagt, daarvan getuigt ieder bijbelboek. Dit getuigenis noemen wij "openbaring".
Verwonderde dankbaarheid voor deze getuigenissen mag de grond van ons bidden zijn.
Ik wil hier benadrukken dat ook het boeddhisme "openbaring" kent, evenals de islam, en voor alles het jodendom, "de edele olijfboom waarin wij christenen zijn geënt" (Romeinen 11,24)

Het bidden waarover ik deze notities schrijf, gaat als regel gepaard aan een innerlijke dialoog waarin we ons de openbaring toeëigenen en zoeken hoe we die subjectief waar kunnen maken op onze levensweg. Op deze innerlijke dialoog wijst de in de eerste paragraaf geciteerde Machovec.
Dit appèl tot dankbaarheid onderstreept dat wij door de Schepper niet bedoeld zijn als gesloten maar als geopende wezens.
We worden geroepen uít onze innerlijkheid, uít de schulp van ons privaat-ik, uít de atomisering en privatisering waarin de westerse mens verzeild is geraakt.
Dit noemt Ter Schegget "het konkrete humanisme van God", en hij voegt hieraan toe:

        "glimpen van een kennen van God kunnen pas in ons oplichten terwijl we daden stellen of terwijl we in een stil moment             terugblikken op daden die we gesteld hebben (t.Sch. p.14).
 
En Miskotte:

        "Bijbels bidden is slechts mogelijk als wij voluit léven, ernstig, ontvankelijk, lijdend en strijdend léven. Als we daarbij niet             uitwijken voor het heil of onheil, maar ons de dingen aantrekken ..." (Miskotte p. 45)
        "Het gebed is een zich uitstrekken naar de toekomst", (ter Sch. p. 10) "het is een akte van hoop, een verder reiken dan ons             verstand voor mogelijk houdt: (t.Sch. p. 18).

Bidden als uiting van solidariteit

Ik begin dit tweede deel van het drieluik met een citaat van Bert ter Schegget:

         "Het gebed vangt aan en gaat uit van de solidariteit in het vlees, in het lijden; het verwoordt het zuchten van de benarde             creatuur. Dat alles scheept zich in in de ruimen van het gebed.
         Wie zich stelt voor het aangezicht van de God der geringen zoals dat oplicht in de slaaf Jezus, wordt aangezien door
         de ogen der armen, der vermoeiden en beladenen, der verdrukten en beledigden." (t.Sch., p.17).

Ter Schegget gebruikt vijf typeringen van "de geringen door wier ogen God ons aanziet". Toch stel ik dat wij vaak niet weten wie die "geringen" zijn tot wie wij vandaag geroepen worden haar/hem als onze naaste te herkennen. Dit kan íedere mens zijn. Ja, op sommige momenten in ons leven zullen wij dit zelf zijn.
Ik stel: niet alleen God is onkenbaar, ook onszelf kunnen wij niet echt kennen, en zo is in eerste instantie ook onkenbaar wier ogen ons vandaag vanuit vaak verborgen pijn aanzien, wie vandaag deze "geringen" zijn.

Bovenstaand citaat staat centraal in de gedachtegang van Ter Schegget. Vervolgens verrast hij opnieuw door te zeggen:
     
         "Vraag niet om redding uít het lijden: dat zou de solidariteit opheffen, die was dan slechts een mooie pose.                                Vraag met de mensen die de "God der geringen" vandaag als je naasten op je pad plaatst, dat de doxa, de heerlijkheid van          God op de lijdenden moge rusten. Vraag om redding ín de diepten, niet uít de diepten" (t.Sch. p. 17).

Dan worden we, concludeer ik, geroepen om als we bidden, én zo ook in de andere uren van de dag, verveling en dorheid niet te ontlopen. Blijf juist in die dorheid. Pascal: "Blijf op je plek". Weet je in die dorheid verbonden met de tallozen wier bestaan op dit moment een en al dorheid is.
Eckhart (schrijver over mystiek, 1260-1328) leert ons niet bang te zijn voor ervaringen die ons een gevoel geven verbrijzeld te worden: blijf in die verbrijzeling. Weet je in die verbrijzeling verbonden met de tallozen die in onze samenleving verbrijzeld worden.

Wie van ons heeft niet soms het gevoel "niets te zijn"? Ik besef nu dat we dit niet moeten ontlopen, maar dat we ons in die dagen mogen verbinden met hen die door onze maatschappij als "niets" worden behandeld.
En weer: wie dit zijn, weten we vaak niet.

God zetelt niet "in den hoge"

Jezus leert ons in het Onze Vader te bidden:
"Uw Rijk kome" (Matteüs 6, 7 e.v.).
Het zal komen, zichtbaar worden, niet onder de welgestelden, nee, die mogen wel toetreden, maar de grondslag en het begin van zijn Rijk bevindt zich onder de mensen wier leven zeer moeilijk is.

Ja, vaak zijn dat de mensen aan de onderkant van de samenleving of buiten de rand ervan. Als ook daar mensen elkaar steunen en dragen, elkaar midden in de armoede en ellende bevestigen in hun waardigheid, zoals in Auschwitz een aantal vrouwen elkaar gaande hielden door hun solidariteit met elkaar, dan is daar zijn Rijk al aangevangen!

Dit sluit aan bij de overtuiging van Dietrich Bonhoeffer. Aan het einde van zijn leven was hij ervan overtuigd dat wij geroepen worden te geloven in een omgekeerde transcendentie: God zetelt niet "in den hoge", maar Hij woont bij de minsten der mensen. Daarom is dáár de grondslag en het begin van zijn Rijk. Daarom is de enige weg om deel te hebben aan zijn Rijk: ons verbinden met de minsten der mensen. De officiële Kerk vergeet dit vaak. Maar in alle eeuwen zijn er groepen christenen geweest die dit voorleefden. En nu leeft paus Franciscus dit in eenvoud, maar consequent voor.

Deze "omgekeerde transcendentie" is wat Bert ter Schegget "het concrete humanisme van God" noemt.
Binnenkort horen of lezen wij weer het kerstevangelie van Lukas (2,1-13): ouders die om te bevallen van hun kind, geen andere plek vinden dan een dierenstal, en herders, in die tijd de onderkant van de samenleving, "de geringen", aan wie als eersten de blijde boodschap van deze geboorte verkondigd wordt.
Dat waar ik in deze paragraaf over schrijf, leert mij alle romantiek van het kerstverhaal van me af te schudden. De gedachtegang van Ter Schegget en Bonhoeffer leggen de ernst bloot van wat het kerstverhaal ons wil verkondigen.

Het doet mij ook denken aan woorden van de apostel Paulus:

     "Laat onder u de gezindheid heersen die Christus Jezus had: hij die de gestalte van God had,
     hield zijn gelijkheid aan God niet vast. Hij deed er afstand van. Hij nam de gestalte aan van een slaaf " (Filippenzen 2, 5-7).

Wat betekent hetgeen ik in de vorige twee delen schreef, voor wat we in ons gebed vrágen?

Wat mij tot heden duidelijk werd, heeft gevolgen voor ons vraaggebed. Heiko Miskotte schrijft hier nauwkeurig over:
       
        "We schieten tekort als we om wat dan ook vragen zonder dit in verbinding te brengen met het Rijk Gods dat momenteel            aanbreekt.
        Jezus is hierover duidelijk:
                "Zoekt eerst het Koninkrijk Gods en zijn gerechtigheid
                en al deze dingen zullen u als toegift geschonken worden" (Matteüs 6,33).
        "Zoeken" is een werk-woord, het vergt een loslaten van ons gemakzuchtig gesetteld zijn, een loslaten van de zekerheid dat         we al gevonden hebben wat echt belangrijk is. Het vergt een nieuw kijken, een speuren, een opletten.
        We mogen God om heel feitelijke dingen vragen, maar altijd met een zekere onthechting,
        zelfs als het gaat om wat voor ons heel belangrijk is zoals gezondheid, of beter contact met partner, kind of vriend.
        Als we ondanks ons gebed en onze eigen inspanningen op zulke levensgebieden met tegenslagen te maken krijgen, dan zal         het vraaggebed een smartelijk zoeken worden hoe we hiermee zo kunnen omgaan, dat we een vonkje bijdragen aan de               groei van Gods koninkrijk op onze aarde." (Miskotte, "De weg van het gebed", blz. 32-40, m.n. blz. 34 onderaan - 35)

Toen zijn leerlingen hem vroegen: "leer ons bidden", leerde Jezus hen het Onze Vader. Als we "Geef ons heden ons dagelijks brood" verstaan als samenvatting van al onze persoonlijke noden en behoeften, dan hoef ik verder niet toe te lichten dat deze paragraaf niets anders is dan een uitleg van de kern van dit gebed van Jezus.

Als we zo bidden, worden we pas werkelijk onszelf

Paulus schrijft aan zijn mede-christenen in Rome:

        "Wij weten niet wat wij in ons gebed tot God behoren te zeggen" (Romeinen 8,26).

Nee, natuurlijk niet: het gebed is immers een zich uitstrekken naar de toekomst, het is een akte van hoop, een verder reiken dan ons sceptische verstand voor mogelijk houdt (zie de tweede paragraaf van het eerste deel van dit artikel). Ja, veel van wat Paulus in dit achtste hoofdstuk van zijn Romeinenbrief schrijft, krijgt een nieuwe betekenis als wij ons openen juist voor de mensen die in hun nood uitzien naar onze verbondenheid met hen:

        "Reikhalzend wacht de schepping op de onthulling van de zonen-en-dochters van God (vers 19). Heel de schepping zucht             en is in barensnood tot nu toe.Als we nu al zouden zien waarop we hopen, zou het geen hoop meer zijn. ...
         Maar als we hopen op wat nog niet zichtbaar is, blijven we in afwachting daarvan volharden. De Geest helpt ons in onze             onmacht. ....
         De Geest pleit voor ons met woordloze zuchten" (uit vers 22-26).

Prachtig hoe de hele schepping in barensnood ernaar uitziet dat onthuld wordt hoe zij die getroffen worden door hongersnood en oorlogsgeweld, maar ook wij die allen op onze beurt soms behoren tot de geringen, hoe onthuld zal worden dat wij allen zonen-en-dochters van God zijn.

In sommige stromingen van het Boeddhisme wordt benadrukt dat als we onszelf verliezen in aandacht voor onze naasten, "ons ware ik" in ons zal opbloeien, wat Boeddha "de verlichting" noemt.
En Jezus zei hetzelfde in weer andere woorden:
       
        "Wie zijn leven verliest om mijnentwil
         - dit is omwille van de mensen met wie hij zich vereenzelvigde -
         die zal het vinden" (o.a. in Lukas 9,24).

Zo schreef Hans Andreus:

        "Beginnen te geloven
        dat er een leven op aarde mogelijk is,
        daags leven maar met liefde als een hartslag
        en met een geluk niet alleen voor de man,
        de vrouw en het kind,
        maar in het zich verliezen in het andere,
        elke ander, -
        met mensen als kinderen,
        vrienden, feestgangers. Mensen." (Gedicht XIV in de cyclus "Misschien"; ik trof dit gedicht aan in de verzamelbundel "Gedichten" uit 1958)

Ter Schegget legt een ander accent:
 
        "Het ware subject wordt biddende gevonden: het ongerichte zuchten en kermen vanuit de diepten (Psalm 51) gaat over in            een spreken tot God ....
        Aanvankelijk is er nog geen 'ik', alleen nog maar een kreet, een stem van tussen de verbrijzelden vandaan. Pas door het oor         dat God verleent, door het antwoord van zijn presentie, begint er iets van een ik-besef te ontstaan en te groeien, wordt de         nieuwe, vaste geest gevormd." ( Het gebed als hart van de ethiek, blz. 11).

Laat ons gebed nuchter zijn

Ter Schegget:
    
        "Het gebed mag niet vaag idealistisch zijn. Het dient ertoe te leiden dat het zich articuleert in het denken. Het gebed is de             motor van het denken. ....
         Het denken kan dan worden beschreven als een rekenschap afleggen van de hoop die in de biddende mens gewekt is. Het          is zelfs de test op de oprechtheid van het gebed, of de biddende tot zulk een rekenschap bereid is. Alleen dan is het gebed          een daad van geestelijke weerbaarheid en van mondigheid" (o.a. blz. 18 en 19).

Tot slot

Over bidden valt veel meer te zeggen. Maar ik had met deze notities geenszins de bedoeling alle facetten van ons bidden te belichten. Ik wilde slechts onder woorden brengen wat mij diep raakte in de getuigenissen van Heiko Miskotte en Bert ter Schegget.

Jaap van Eekelen